Najpierw powstała książka biograficzna Kato-tata. Nie pamiętnik Halszki Opfer. Opowieść o dziewczynie wykorzystywanej ponad dwadzieścia lat przez własnego ojca. Autorka przerywa milczenie i postanawia rozgrzebać przeszłość, zmierzyć się z nią oraz wykrzyczeć światu o wszystkim, co ją spotkało. W pewnym sensie chce tą książką dać świadectwo innym, ale z drugiej strony traktuje ją jako rodzaj psychoterapii. Jak sama przyznała w wielu wywiadach to, co napisała nie było dla niej żadną forma oczyszczenia, bo takiej nie dozna nigdy. Nigdy do końca nie rozliczy się z własną przeszłością, bo mimo wszystko ten człowiek, który ją gwałcił był jej ojcem, którego kochała i nienawidziła zarazem. Po publikacji książki Kato-tata… i wielu medialnych wywiadach historią Halszki zainteresowała się Katarzyna Surmiak-Domańska, która postanowiła spotkać się z osobami bliskimi z otoczenia autorki i napisać reportaż będący zbiorem ich opinii na temat kobiety. Zebrane wypowiedzi okazują się dość kontrowersyjne, bo osoby wypowiadające się zamiast współczuć Halszce, usprawiedliwiają jej ojca, twierdząc, że kobieta zawsze zachowywała się prowokacyjnie i zastanawiają się czy sama przypadkiem tego nie chciała.

Książka Surmiak-Domańskiej Mokradełko stała się materiałem, który Mikołaj Grabowski wykorzystał do stworzenia spektaklu o tym samym tytule. Opowieść o dziewczynie z Mokradełka, miejscowości, która leży wszędzie i nigdzie, rozpoczyna się dokładnie tak samo jak wstęp do książki reportażystki, czyli doskonałym wprowadzeniem w temat. Widz, który wcześniej nie słyszał o tej historii od razu zrozumie, co takiego wydarzyło się w tym miejscu i dlaczego historia Halszki została odebrana w taki, a nie inny sposób. Dostrzeże sens pojawiających się wypowiedzi. A kiedy bliżej przyjrzy się opowieści zobaczy też, że Mokradełko to nie tylko miejscowość, ale również i stan ducha ludzi w niej mieszkających. Swoją uwagę reżyser skierował jednak silnie w stronę matki dziewczyny (Maria Rybarczyk). Kreśląc jej postać bardzo wyraźnie. Portret kobiety pokazuje, jaką była słabą osobą, jak nie potrafiła w żaden sposób sprzeciwić się temu, co działo się w jej domu. Wypierała wszystkie fakty ze swojej świadomości, twierdząc, że jej mąż może i mógł dotykać Halszkę (Edyta Łukaszewska) w różnych miejscach, ale to pewnie było w żarcie, a odbycie stosunku z nią jest już całkowicie wykluczone. Matka dziewczyny nawet nie chce, aby w jej domu córka nawiązywała do sytuacji z przeszłości, a tym bardziej dopytywała o cokolwiek. Ma też żal za tyle gorzkich słów jakie napisała o niej w książce. Relacja matka-córka dla samej Halszki staje się bardzo ważna. I za każdym razem, kiedy przyjeżdża do swojej matki próbuje od niej wymusić przyznanie do winy i żal za grzechy. Czeka, aż jej rodzicielka w końcu powie przepraszam i przytuli tak jak powinna to zrobić już kilkadziesiąt lat temu. Tylko, że takiej czułości nie dostaje nigdy.

Postać matki, jaką przedstawia reżyser jest bardzo jednoznaczna. Jest po prostu nijaka. Nie sprzeciwia się. Nie kłóci. Nie odpowiada na pytania. Pląta się po swoim domu niezauważona. Robi wszystko, aby nikt jej o nic nie pytał. Nawet krzywdy własnego męża maskuje pokazując jak to bardzo go kochała. Od samego początku postać matki irytuje. I irytuje sama postawa Halszki, próbującej zbliżyć się do kobiety, domagającej się miłości. Nie podejmując ani razu próby wszczęcia awantury tylko po to, żeby wykrzyczeć jej prosto w twarz, jaką wielką krzywdę jej wyrządziła. Kiedy patrzy się na tę dwie odrębne postawy próbujące coś sobie udowodnić, zagłuszyć wyrzuty sumienia, to czuje się złość, że można było pozostać tak biernym, nie domagając się więcej. Mimo, że matka Halszki przez całą sztukę przedstawia się, jako kobieta pozbawiona uczuć, niedążąca do zmiany, to zakończenie spektaklu przynosi nadzieje, jakiej tak naprawdę tam być nie powinno. Bo nie wierzę, i chyba nikt (kto przeczytał książkę lub zobaczył spektakl) nie uwierzy, że ta kobieta się zmieniła, że potrafiła być matką kochającą.

Wszystko to, co przyszło zobaczyć w Mokradełku jest wstrząsające i warte opowiedzenia. Warte uzmysłowienia, że takie rzeczy zdarzają się naprawdę, że to nie tylko bajka w złym wydaniu. Mimo całej emocjonalności i tragizmu, jaki włożony został w ten spektakl, przyznać muszę, że nie do końca był on udany. Pojawiające się postacie były przerysowane, a ich krzyk tak sztuczny, że trudno było wierzyć w okazywane przez nich emocje. Nawet aktorzy, którym przyszło grać w tym spektaklu byli nienaturalni. Poza rolą Martyny Zeremby, Marii Rybarczyk i Danieli Popławskiej, cała reszta zawiodła. Nie było tego realizmu, który nadaje tonu sztuce. A sam zabieg wprowadzenia przez reżysera do Mokradełka postaci ojca (Mariusz Puchalski) okazał się zbyteczny, skoro po przedstawianej opowieści oprowadzała już od samego początku reporterka (Marta Szumieł). To jej postać uzmysławiała dziejące się wydarzenia i zwracała uwagę na momenty, w których znajduje się widz. A rola ojca była niepotrzebna, bo psuła tylko efekt. Lepiej byłoby wyobrażać sobie jego gesty niż mieć je pokazane niedosłownie, w wersji złagodzonej, żeby tylko zbyt brutalnie nie wyszło w spektaklu. 

Podobała mi się natomiast scenografia, która przypominała piętro niejednego bloku mieszkalnego z wieloma identycznymi drzwiami, z których kolejno wychodziły osoby chcące opowiedzieć o swoich przemyśleniach na temat Halszki. Ten zabieg był naprawdę dobrze przemyślany, ale żałuję, że spektakl Mokradełko nie zachwycił, bo miał ku temu ogromny potencjał. Żałuję tej nijakości bohaterów, którzy mogli sztukę ożywić i mimo inscenizacyjnych braków tchnąć w nią życie. Żałuje tego, że tak straszliwa historia została złagodzona i opowiedziana miłym i przyjemnym dla ucha językiem. A to przecież nie oto tutaj chodziło, i tego żałuję najbardziej.

Mokradełko (wg tekstu Katarzyny Surmiak-Domańskiej)

Teatr Nowy im. Tadeusza Łomnickiego w Poznaniu

adaptacja, reżyseria, opracowanie muzyczne: Mikołaj Grabowski

asystentka reżysera: Daria Kubisiak

scenografia i kostiumy: Katarzyna Kornelia Kowalczyk

reżyseria świateł: Michał Grabowski

asystentki scenografa: Joanna Marciniak, Marta Badzińska

obsada: Dorota Abbe, Gabriela Frycz, Edyta Łukaszewska, Daniela Popławska, Maria Rybarczyk, Marta Szumieł, Martyna Zaremba, Sebastian Grek, Mariusz Puchalski

Sztuka nie była miejscem aktorskich uniesień, popisem reżyserskiej wirtuozerii ani dostarczycielem emocji. Nie zachwycała. Nie poruszała. Była raczej bolączką, którą trzeba było dociągnąć do końca. Chociaż z założenia miała uczyć, wytykać błędy, dbać o równość społeczną to widzowie kompletnie nie odnaleźli się w jej przekazie. Nie rozumieli sensu porozrzucanych po scenie szmat ani idei kolorowych karteczkach. Ciężko jednak być krytycznym w sprawie spektaklu, który z założenia próbował dotrzeć do człowieka i zmienić myślenie społeczeństwa. Rasizm, dyskryminacja, ksenofobia, antysemityzm największe trudy dzisiejszego świata tutaj znalazły swoje ujście. Zostały wyraźnie zaakcentowane i przypomniały o sobie, jako o złych wytworach społeczeństwa.

Katarzyna Kazimierczuk opierając się na świadectwach osób, których dotknęła nienawiść na tle rasowym pokazała, jak okrutny potrafi być świat. Jak jawnie człowiek dopuszcza się czynów niegodnych w stosunku do innych ludzi. Autentyczne świadectwa osób jeszcze bardziej wzmocniły przekaz spektaklu. Kiedy słuchało się jak dzieci wyśmiewane były przez rówieśników za kolor skóry, a inni bici za pochodzenie odczuwało się żal i smutek za bezmyślność człowieka. Reżyserka stworzyła dwa światy: „my” i „oni”. Wydzieliła pewną granicę, po której przekroczeniu pojawiają się u człowieka najgorsze z jego instynktów. Celowo ubrała spektakl w pieśni z różnych stron świata (m.in. Ugandy, Włoch, Brazylii), a uczucia osób, zamknęła w dwóch japońskich tańcach: nihon buyo i butoh, opartych głównie na emocjach jego wykonawców. Za ich pomocą podkreśliła ważność tolerancji. Kiedy jednak patrzyło się na ten ruch, myśli rozpływały się w nie wiedzieć, którą stronę. Widz nie skupiał się na tym co aktorzy grali na scenie, bo zamiast tańca otrzymał bieg czterdziestominutowy, w którym liczył się wyłącznie czas i szybkość wykonania. Nawet śpiew aktorów dołączył do tego maratonu i stał się niedopracowaną rewią muzyczną z elementami krzyku. Tylko scenografia wydawała się spójna i pasująca. Pewnie, dlatego, że nie zawierała żadnych rekwizytów. Pokryta była pustką i w sposób umiejętny wykorzystała swój minimalizm. Tylko ona wpisała się w grę aktorską i tematykę spektaklu. Cała reszta to jak nieprzemyślana wizja reżyserska.

Obsesja

Teatr Remus

reżyseria: Katarzyna Kazimierczuk

aranżacja muzyczna: Sean Palmer, Dominika Jarosz 

scenografia: Łukasz Żyłka

obsada: Daniel Brzeziński, Gwidon Cybulski, Agnieszka Hakizimana, Rui Ishihara, Dominika Jarosz, Joanna Nitka, Hana Umeda

To jest właśnie mój Pamiętnik z powstania pedalskiego i mam nadzieję, że nikt nie będzie próbował go na powrót "upolitycznić" – napisał na swojej stronie Michał Witkowski (który obecnie znany jest szerszej publiczności ze swoich niekonwencjonalnych strojów, jako Miss Gizzi, blogerka modowa) w odautorskim (i jedynym) posłowiu do Lubiewa. Nie szczędząc uwag w kierunku mediów pokrótce zaprezentował swoją książkę i wskazał kierunek jej prawidłowego odbierania, której głównym celem i założeniem zarazem jest ukazanie pedalskiego świata. Świata „ciot” z czasów PRL-u. Witkowski z nadmiarem wulgaryzmów opowiedział czasami bardziej, a czasami mniej zbliżone do prawdy historie mające złożyć się na „ciotowski Dekameron”. Idąc śladem pisarza reżyser, Piotr Sieklucki przyłączył się do opowiedzenia o tym mało znanym świecie. Utrzymując identyczną konwencję, jaką narzucił Witkowski serwował widzom idealnie podane na tacy pikantne opowieści z życia Patrycji (Janusz Marchwiński) i Lukrecji (Paweł Sanakiewicz).

Z pełną świadomością ironii i trafności reżyser odkrywał „zakazany” świat, który widzowie oglądali z wypiekami na twarzy i z jeszcze większymi wypiekami słuchali szczegółów z życia erotycznego pedałów – nie stosować słowa „gej”, które odnosi się już do fazy emancypacyjnej, do homoseksualistów, którzy są elegancikami bawiącymi się w kawiarniach. Patrycja i Lukrecja to jeszcze to stare pokolenie niepracujące, żyjące w biedzie, noce spędzające w parkach i nieustannie wspominające czasy minione i młode ciała „niedoświadczonych” chłopców. Świetnie zagrana rola Pawła Sanakiewicza i Janusza Marchwińskiego zatarła myślenie o nich jako o aktorach, tylko mocno ryła w umysłach przedstawiane postaci. W sztuce widziało się tylko Patrycję i Lukrecję i nic poza tym. To oni stali się jak żywcem wyjęci z powieści Witkowskiego i szczerze mówiąc, nie wiem, jak teraz mogłabym wyobrazić sobie te dwie postacie, bo już inaczej niż przez pryzmat aktorów nie potrafię. Na scenie można było podziwiać jeszcze wyrzeźbione ciało i sugestywne ruchy Jarka Widucha, którego postać była największym pragnieniem erotycznym Patrycji i Lukrecji, ulotnym marzeniem nie do schwytania.

Wiszący na ścianie obrazek świętej rodziny cały czas towarzyszył intymnym opowieściom bohaterów. I tak naprawdę poza nim ciężko było cokolwiek w scenografii zobaczyć. To on wyróżniał się szczególnie ze względu na tematykę i przez blask jaki z niego emanował. Bo kiedy wszystkie światła gasły on nadal odbijał się blaskiem i świecił, jakby sprawował opiekę nad Patrycją i Lukrecją. To on kluczowo stanowił centrum ich mieszkania, które było żywcem ściągnięte od jakiejś starsze pani w moherowym berecie. Porozwieszane nad głowami ubrania, stara kanapa i sterta walających się niepotrzebnych przedmiotów, tak przedstawiała się ta niewielka scenografia (Łukasz Błażejewski) na tle szarości ścian, które dały jej prawo do wczucia się w życie postaci, nie bojąc się ukazać ich prawdziwej doli. Tylko realizacja świateł (Marek Kutnik) psuła całe wrażenie. Była niedopracowana. Mało przekonywująca. I ośmielę się powiedzieć, że nijaka, bez żadnego polotu.

W gorzkim sarkazmie i kąśliwości, trzymając za rękę publiczność została przeprowadzona po świecie peerelowskich ciot. Nie szczędząc dobrego humoru i prawdy, która w tym spektaklu potrzebna była jak nigdy. To ona spodobała się najbardziej, bo publiczność głośno wyrażała swoją aprobatę dla sztuki, chichotając co kilka sekund. Nie mogąc powstrzymać się przed śmiechem i dobrym humorem, które Lubiewo dawkowało w nadmiarze. Koniec jednak już tak wesoły nie był. Kiedy zapadł mrok, a wszystko jakby umarło, na scenie w ciemności powagi pojawił się taniec. „Taniec ze śmiercią” wyrażający rozpacz i tragizm w najgorszej swojej postaci.

Lubiewo (wg powieści Michała Witkowskiego)

Teatr Nowy w Krakowie

reżyseria: Piotr Sieklucki

scenografia: Łukasz Błażejewski

ruch sceniczny: Mikołaj Mikołajczyk, Jarek Widuch

reżyseria światła: Marek Kutnik

obsada: Paweł Sanakiewicz, Janusz Marchwiński, Jarek Widuch, Krystyna Czubówna (narrator)

Nietolerancja i niezrozumienie to najczęstszy problem społeczeństwa – takiego stwierdzenia można doszukać się w spektaklu Wężowisko w reżyserii Janusza Marchwińskiego. Gdzie wprost powiedziane jest, że dzisiejsza rzeczywistość to tylko (i może aż tylko) mieszanka ideologii, poglądów i charakterów. Toczących ze sobą wojnę, prowadząc do konfliktów często o skali niewyobrażalnej. Żyjących jednak obok siebie, bo potrzebujących siebie nawzajem. Taka walka rozgrywać się będzie wokół jednego wydarzenia – śmierci samobójczej. Zginął pisarz, który jeszcze przed tragicznym wydarzeniem zdążył zasłynąć swoją wznowioną powieść. Opis historii o miłości homoseksualnej w Powstaniu Warszawskim stał się krajowym skandalem. Ten, zaledwie trzystronicowy wtręt wzbudził dyskusję, w której ugrupowania prawicowe jak i lewicowe zabrały głos. Z takiego obrotu spraw cieszyły się media potrafiące wykorzystać tak nośny temat do celów zwiększenia oglądalności czy nakładów. Działania te przysporzył również sporych kłopotów córce zmarłego, której nie po myśli było opłakiwanie losu swojego ojca, bo po pierwsze mało on ją obchodził, a po drugie miała dość problemów własnych.

Zoe (Marzena Ciuła) to kobieta porzucona, niekochana. Starała się być silna, ale emocje brały nad nią górę. Jedyny ratunek widziała w alkoholu. Jej wygląd też wcale nie pomagał, bo ubierała się jak dziwka. Mało, kto zdawał sobie sprawę, że to wszystko gra pozorów, w której stawką jest zwrócenie na siebie uwagi. Kobieta całą sobą wołała o zainteresowanie, o wyrwanie ze świata smutku i rozpaczy. Krzyk jej odpijał się tylko od pustych ścian domu i milknął. Jedynie Shiny (Kamil Błoch) student polonistyki (wydziału beznadziejnego i uniwersytetu jeszcze gorszego) wydawał się być odpowiednim powiernikiem jej tajemnic. Przynajmniej próbował wyciągnąć ją z depresji. Ale on w takiej znajomości też miał interes – pracę doktorską, której tematem miał zostać ojciec Zoe. Podszywając się pod rehabilitanta prowadził rozległe badania nad twórczością pisarza. Był jeszcze Filip (Kamil Rodek), siedemnastoletni chłopak, który dobrowolnie zgłasza się na policję, aby porozmawiać o śmierci pisarza-skandalisty. Jego prawdziwa intencja jest jednak inna. Szuka zrozumienia u przesłuchującego go policjanta (Norbert Burkowski). Ten jednak poza sprawą nie interesuje się niczym. Mało obchodzą go rozważania siedemnastolatka. Liczy się prawda i tylko prawda. A Filip szukał tylko osoby która go wysłucha, której będzie mógł powiedzieć, że chce zostać gejem. Szukał kogoś kto coś mu doradzi, coś podpowie. Bo on sam nie do końca rozumiejąc swoje preferencje seksualne, wybiera społeczeństwo, które wydaje mu się po prostu wolne. Zresztą – jak sam mówi – to oni są esencją wszystkiego, to oni tworzą kulturę, zalewają teatry, tworzą najlepsze dzieła artystyczne. Ta rola spodobała mi się najbardziej. Kreacja postaci i charyzma aktora współgrały wzorowo. Kamil Rodek uwiódł mnie na tyle, że byłam w stanie uwierzyć we wszystko, co zobaczyłam i usłyszałam na scenie. A nawet pójść za tym bez większego zastanowienia.

Spektakl Wężowisko oparty na tekście Joanny Oparek przedstawił trzy odrębne światy: świat kobiecy, świat homoseksualistów i świat mediów. A każdy z nich, chociaż tak różny łączył się ze sobą, uzupełniając nawzajem. Całość umieszczona pośród niewielu elementów scenografii zdominowana była przez barwy czerni i szarości, jakby odzwierciedlając uczucia bohaterów. Tylko kolorowe ubrania zdawały się być jedynymi elementami dającym nadzieję (może na zmiany). Z dużym dystansem i przymrużeniem oka spektakl wszedł w psychologię każdej z grup. I analizując szczegół po szczególe pokazał „składniki” wspólne. Wyciągnął na powierzchnię to, co kryje się we wnętrzach każdej z postaci i tym sposobem opisał całą rzeczywistość. Odtrącenie, samotność i niezrozumienie stały się dominantami. Ale błędem byłoby mówić, że Wężowisko było mieszanką uczuć gorzkich, bo było mieszanką czarnego humoru, który podany w odpowiedniej dawce śmieszył, budził emocje i dawał zrozumienie dla każdej z postaci.

Wężowisko
Teatr Nowy w Krakowie
tekst: Joanna Oparek
reżyseria: Janusz Marchwiński
scenografia: Łukasz Błażejewski
muzyka: Paweł Harańczyk
światło: Wojciech Kiwacz
obsada: Marzena Ciuła, Norbert Burkowski, Kamil Błoch, Kamil Rodek