We wstępie do Kupieckich kontraktów Elfriede Jelinek czytamy, że autorka w swoich dziełach za każdym razem w centrum świata przedstawionego stawia kobietę i typowe dla niej doświadczenia. Motorem rozwoju wydarzeń czyniąc relacje kobiety z dominującym systemem społecznym i ekonomicznym[i]. W innym zaś miejscu, że w centrum scenicznej akcji zawsze stawia tytułową bohaterkę, która czeka by z pomocą aktorki stać się osobą z krwi i kości. Wówczas widz będzie mógł przejrzeć wszelkie tajemnice jej losu i traktować jako reprezentatywne dla doświadczenia wszelkich kobiet[ii]. I nie bez powodu przytaczam te słowa, bo kiedy oglądałam spektakl Śmierć i dziewczyna wyreżyserowany przez Ewelinę Marciniak właśnie w ten sposób postrzegałam główną bohaterkę. Dzięki Małgorzacie Gorol Córka/Nauczycielka stała się odbiciem doświadczeń każdej z kobiet. Ostrzeżeniem przed walką jaką przyjdzie stoczyć o własny byt i własne „ja”. Stworzona przez nią postać emanowała niewyobrażalnym cierpieniem i bólem, jakiego zaznała we własnym domu. Ona nie ma znajomych ani przyjaciół, miejsc które lubi i odwiedza, życia, którego mogłaby zasmakować. Ona tak naprawdę nie żyje, bo nie ma czym. Ona rozsmakowuje się w ciemnościach własnego domu, siedząc cichutko w ukryciu, aby nie zobaczył jej nikt. Dniami w szkole muzycznej wyżywa się na swoich uczniach, nocami pogrąża w świecie perwersyjnych fantazji oglądając pornograficzne filmy. Lecz kiedy pojawiają się sceny erotyczne na jej twarzy nie widać zadowolenia czy zaspokojenia tylko znudzenie. Oglądany obraz nie jest dla niej niczym nowym, ciekawym, to tylko kolejna sekwencja tych samych pozycji i udawanych rozkoszy. Zawsze.

Milczenie w sztuce staje się nad wyraz wymowne. Przeważa, zwłaszcza w spotkaniu dwóch kluczowych postaci. Oto dwie kobiety stając naprzeciwko siebie, Córka/Nauczycielka i Matka/Macocha (Ewa Skibińska – genialna w tej roli), rozpoczynają walkę o władzę i pozycje. Relacja jaka panuje między nimi opiera się na ciągłym wywyższaniu i poniżaniu. Zadawaniu siarczystych policzków, aby na moment poczuć się lepiej, zdominować. Postać Matki, którą później Córka nazwie Macochą taką jak w niejednej bajce Hansa Christiana Andersena, przepełniona jest żalem o utraconą młodość i defekt, jakim naznaczyło ją starcze życie. Próbuje całkowicie podporządkować sobie Córkę zabraniając jej ubierania się w ładne sukienki, oglądania do późna telewizji czy spotykania z mężczyznami. Zazdrosna o to co utraciła kontroluje córkę. Traktując ją jak małe dziecko lepi z niej własną masę. Te dwie kobiety mimo tak różnych, a jednak takich samych poglądów, myśli, zachowań, tworzą wspólny dom. Dom, w którym jedynym uczuciem jest miłość egoistyczna, skupiona wyłącznie na sobie. A stworzone przez nich miejsce choć ma kształt normalnego mieszkania z kuchnią, łazienką, salonem to jest wyłącznie pozorem, czymś co nie istnieje normalnie.

Ostateczny kształt sztuce nadany został dzięki scenografii Katarzyny Borkowskiej. To ona stworzyła te dwie równoległe przestrzenie, po których plątały się fantazje, lęki i cierpienia bohaterów. Na pierwszym planie przeważnie znajdował się dom bohaterek, na drugim zaś trzy fortepiany, które stały się szkołą muzyczną. Ale za nimi powstało coś jeszcze. Wolna przestrzeń, miejsce pustki, z ogromnymi obrazami Rothki, w które bohaterowie wpatrywali się jak w czarną otchłań, przechadzali się po niej w poszukiwaniu własnego miejsca. Wspomniane wcześniej fortepiany czasami wchodziły też na plan pierwszy i to one dominowały wtedy nad całością. A są o tyle ważne, że stając się elementem szkoły muzycznej mogły zaprezentować nie tylko postawę Córki/Nauczycielki, ale również to, co dzieje się z uczniami w jej murach. Główna bohaterka w roli nauczycielki jest sadystą. Tresuje swoich podopiecznych, wyzywając od najgorszych. Nie dając im pola do własnej interpretacji utworów, sztuki. Stopniowo niszczy każdego z nich, nie pozwalając im dojść do miejsca, w którym ona nigdy nie była. Jak mantrę powtarza nieustannie, że artystami nigdy nie zostaną. Córka/Nauczycielka podporządkowana już narzuconemu światu przez matkę czy szkołę muzyczną w pewnym momencie próbuje uciec. Długo nie zgadzając się na zaloty swojego Ucznia (Adam Graczyk) w końcu wpada w jego ramiona. Urzeczywistnia swoje erotyczne fantazje. Niepotrafiąca jednak kochać przegrywa. W ostatecznym rozrachunku umiera nie pozostawiając po sobie nic. Nawet pamięci.

W szkole muzycznej bardzo barwną postacią staje się Uczennica/Śpiąca Królewna (Katarzyna Strączek). Stworzona przez aktorkę bohaterka jest bardzo przerysowana i wyrazista, co niewątpliwie dodaje jej uroku. Ona przekraczając mury szkoły, wchodzi do niej ze swoją dziecięcą naiwnością i planami na przyszłość. Jej pozytywne nastawienie szybko zostaje zauważone i doszczętnie zniszczone. Systematycznie gnębiona przez Nauczyciela (Michał Opaliński) tak samo jak główna bohaterka ponosi porażkę. Rezygnuje ze wszystkiego, z własnych marzeń i ostatecznie umiera. Cichutko, aby nikt już o niej nie słyszał. Postawa Nauczycielki, Nauczyciela oraz uczniów jest idealnym odzwierciedleniem ludzi próbujących sprostać oczekiwaniom własnym i tym narzuconym przez innych. Próbujących sprostać ambicjom. W końcu odzwierciedleniem ludzi niedoskonałych, którzy próbują pozbyć się lub zatuszować własne defekty ponosząc ostatecznie klęskę. Ponosząc ją zawsze, niezależnie od zadania, jakie podejmą. W końcu spektakl Śmierć i dziewczyna stał się też pewnym rozrachunkiem ze sztuką. To właśnie z ust Krytyka (Piotr Nerlewski) słychać ciosy wymierzone prosto w nią. A my, którzy na nią spoglądamy stajemy się jej niewolnikami czy tego chcemy czy nie. Stajemy się jej zakładnikami. Uwięzieni w tym, co narzucane i przedstawiane. I żyjemy w tym albo się na to zgadzając albo od tego uciekając. Ale nie zależnie od drogi jaką wybierzemy, żyć i tak w tym będziemy. W tym jednak przypadku forma zwyciężyła nad treścią.

Słowa aktorów staną się zaledwie podległym instrumentem tego, co mówić za nich będzie ciało. Dzięki doskonałej choreografii stworzonej przez Dominikę Knapik powie ono więcej niż można było oczekiwać. To zaś, co pokażą bohaterowie stanie się opowieścią o każdym z nas dosłownie i z osobna. Co jakiś czas aktorzy będą stawać na scenie nadzy. Będą posągami, za które ciało opowie historię każdego z nich, bo przez ich nagość i każdy ruch, jaki wykonają na scenie ujawni się ich prawdziwa tożsamość. To właśnie dzięki temu poznamy najskrytsze pragnienia i powolne klęski postaci. Ich ciało stanie się także instrumentem władzy w rękach nich samych. Mogą nim kierować odpowiednio lub nie i dążyć do jakiś prawd wcześniej wyznaczonych. Ale jako posągi staną się zimni i niedostępni przeznaczeni wyłącznie dla samych siebie. I kiedy oglądało się jak aktorzy wychodzili na scenę, aby na niej na moment zastygnąć, napływające myśli zatrzymywały się razem z nimi i wraz z nimi próbowały odnajdywać siebie i własną przestrzeń. Ten zagarnięty przez świat i życie byt.

Śmierć i dziewczyna

Teatr Polski we Wrocławiu

tekst: Elfriede Jelinek

przekład: Mateusz Borowski, Małgorzata Sugieaa

reżyseria: Ewelina Marciniak

opracowanie tekstu i dramaturgia: Łukasz Wojtysko

scenografia, kostiumy i reżyseria światła: Katarzyna Borkowska

muzyka: Piotr Kubiak

choreografia: Dominika Knapik

obsada: Małgorzata Gorol, Ewa Skibińska, Katarzyna Strączek, Adam Graczyk, Piotr Nerlewski, Michał Opaliński, Paweł Smagała oraz Mikołaj Ferenc, Krzysztof Dudek, Grzegorz Rdzak, Rossy i Tim

*spektakl prezentowany w ramach 36. Warszawskich Spotkań Teatralnych

__________________________________________

[i] Jelinek Elfriede, Kupieckie kontrakty, Kraków 2010, s. 13.

Za szybą. W pokoju pełnym przepychu i bogactwa siedzą oni. Elity. Najlepsi, najpiękniejsi, najważniejsi. Niespełnieni artyści. Czekają na kolację zdającą się nigdy nie nadejść. Czekają na Aktora Teatru Narodowego (Jan Frycz), który ze względu na swoją wielką rolę Ekdala w Dzikiej kaczce Ibsena musi spóźnić się, bo przecież tak przystało na prawdziwego celebrytę. Kolacja dla wielkiego aktora, a na niej sama śmietanka: Jeannie Billroth (Ewa Skibińska) – pisarka, która w swoim mniemaniu jest lepsza niż Virginii Woolf, Gerhard Auersberger (Wojciech Ziemiański) – kompozytor z jednym wybitny utworem oraz inni pisarze i znawcy sztuki. Godziny oczekiwania na posiłek i zwiększającego głodu stają się najlepszym momentem wspomnień zmarłej samobójczyni, Joany Thul (Marta Zięba). Nagle z aktorki, której kariera skończyła się zanim zaczęła i kobiety niemogącej odbić się od dna, urasta do rangi symbolu godnego naśladowania. Próby rekonstrukcji czynów zmarłej odbijają się głośnym echem od ścian pokoju. Już nikt nie pamięta prawdziwej Joany, tylko cudowną osobę, która aktorką była doskonałą, pomimo tego, że w żadnej sztuce nie zagrała. Wystarczyło, że jej życie było teatrem, nieustającą grą. Nagle każdy jakby stał się jej najbliższym przyjacielem i znawcą życia. Człowiekiem, którego zdanie jest przesłaniem godnym wypełnienia. Wyrażając zmyślone (na potrzeby chwili) poglądy goście zatracają gdzieś własne i dostosowują się do całej reszty, nie chcąc wypaść z towarzystwa. W ślad za Thomasem Bernhardem Krystian Lupa wyśmiewa całe to artystyczne środowisko wytykając najbardziej wstydliwe błędy, stając na wprost krytyki świata katolicko-socjalistycznego i niezrozumienia ludzkiej doli.

W klasyczności osadzone postacie snują się po scenie, żyjąc w zamknięciu. Skryci. Nie mówią prawdy, tylko przed nią uciekają. Nad ich głowami unosi się śmierć. I to ona, jako najważniejszy cel życia człowieka staje się w sztuce punktem odniesienia do bezsilności jednostki wobec przemijania. A tuż obok niej, w parze, idzie samobójstwo i odwaga, aby samemu zadecydować o czasie i sposobie umierania. Scenografia świadoma swojej mocy rzeźbi w pamięci publiczności znaczenia, w które wpiszą się postacie spektaklu, pozostawiając trwały ślad w umysłach. To ona jak otwarte pudełko obraca się dookoła zmieniając miejsca, ludzi i wspomnienia. W salonie obnażamy życie, w jadalni jedząc sandacza krytykujemy artystów, a w małym pokoiku przypominającym domową bibliotekę demaskujemy własną nieudolność i słabość. Za każdym razem wracamy w któreś z tych miejsc rozpoczynając cały proces od początku.

Reżyser pozbywa się nadmiaru muzyki i światła, a skupia na prostocie. Te dwa elementy pojawiają się tylko w najbardziej odpowiednich sytuacjach, żeby coś zasygnalizować, pokazać. Jakby w tym konkretnym momencie chciały wyrywać z letargu dając do zrozumienia, że „to właśnie jest ten czas, może Twój?”. Wycinka w reżyserii Krystiana Lupy to spowiedź, rachunek sumienia i gorzki żal za grzechy. Rozgrzeszenia jednak brak. Trzeba walczyć, ale licząc się z konsekwencjami. Wbijać gwoździe w rany duszy. Upadać kiedy trzeba. A potem podnosić się i uciekać przed życiem, przed śmiercią. Człowiek staje się tutaj nagi, pogrążony w otchłani świata. Jest bezsilny i dawno już przegrany, ale mimo wszystko walczy. Stawia czoła przeciwnościom, idzie na wojnę, bo wierzy, że mu się uda. Przegrywa. Wniosek nasuwa się sam: ze śmiercią nie ma zwycięstwa jest tylko wybór końca własnego „ja”. W tej bezsensowności historii dostrzegamy niespełnionych artystów, którzy w pogoni za szczęściem i sławą upadli na samo dno. Przyjechali do stolicy z nadzieją zdobycia wielkiej sławy. Miasto ich zniszczyło. Życie ich zniszczyło. Nie dostrzegali swojej powolnie nadchodzącej katastrofy tylko żyli ze śmiercią u boku, przybierając coraz to nowe maski. Nie zostało już po nich nic. To ludzie trupy, truposze - pada z ust Thomas (Piotr Skiba) obserwatora towarzystwa czekającego na rozpoczęcie kolacji. On nie łączy się z nimi, nie siedzi w tym samym pokoju, tylko zza szyby wszystko obserwuje. Zza szyby, która jest maską, bo za nią jesteśmy inni – dokładnie tacy jak chcemy być. Przychodzący na uroczystość goście grają szczęśliwców i tylko nieliczni przełamują swoje słabości wychodząc na krótką chwilę zza tej szklanej tafli, dostrzegając upadłość i ciemność swojej duszy.

Co jakiś czas w tej ciemności rodzi się światło, a publiczność staje się widoczna. Aktorzy jakby wychodząc z ról zwracają się bezpośrednio do słuchaczy rozważając swoje rozterki, niepewności, lęki i obsesje. Po czym znowu rzucają się w szalony wir sztuczności. Rozważania bohaterów ukazane w obszernych monologach wyjaśniają słuchaczowi pogląd na świat. Wyostrzają elementy pomijane i niezauważalne skupiając się na wszystkim co ważne, co głośne i ciche zarazem. Nawet rozmowa w łazience pomiędzy Joyce’m (Adam Szczyszczaj) a Jamesem (Michał Opaliński) urasta do rangi dyskusji dwóch wielkich osobowości, dwóch wielkich poglądów na świat (nowoczesnego – bardziej otwartego na postępujący świat i zakorzenionego w tradycji, bojącego się wyjść poza ramy społeczeństwa). To wraz z nimi przyjdzie nam wysłuchać rozterek na temat globalizacji świata, niepewności własnego szczęścia i własnego „ja”, bojaźni przed opinią innych oraz problemu własnej seksualności. To wraz z nimi przejdziemy przez najbardziej bolące społeczeństwo problemy i dojdziemy do rozwiązań najprostszych z możliwych. Takich na wyciągnięcie ręki, które z premedytacją pomijamy.

Rekonstrukcja szczegółów spektaklu i każdego zdarzenia kreśli rysę na sercu i duszy, której już nie da się zmazać. Emocjonalność tego, co pokazał Krystian Lupa była tak silna, że jej wpływ na drugiego człowieka miała zasięg niewyobrażalny. Świat jakby zmienił swój bieg. Jakby odwrócił się, pokazując zupełnie inną perspektywę. A ja jakbym stała się zbyt doświadczona życiem nie mogąc unieść tego balastu. Po Wycince. Holzfallen już nic nie jest i nie będzie takie samo. Reżyser stał się sternikiem ludzkich umysłów i dusz, zamykając swojego widza w określone ramy, nie pozwalając mu z nich uciec. Wyciągając jego największe obawy, ale nie stawiając im czoła. Po prostu, budząc jeszcze większą życiową niepewności. I to tylko po to żeby wniknąć wraz z nim do najmroczniejszych uczuć i lęków, aby w końcu człowieka obudzić i pozwolić mu obejrzeć wycinkę własnej egzystencji by mógł skonfrontować ją z prawdą. Nikt tak dogłębnie jak Krystian Lupa nie potrafi wejść w ludzki umysł i siedzieć tam przez cztery i półgodziny tocząc walkę z człowiekiem, pokazując to czego boi się najbardziej. I nikt inny tak jak Piotr Skiba – aktor z talentem ogromny, podziwu godnym – nie potrafi oprowadzić widza po tej mroczności, demaskując nieudolność w tej nieudolności pogrążając.

Wycinka. Holzfallen
Teatr Polski we Wrocławiu
na podstawie przekładu Moniki Muskały
adaptacja, reżyseria, scenografia i reżyseria światła: Krystian Lupa
kostiumy: Piotr Skiba
oprawa muzyczna: Bogumił Misala
wideo: Karol Rakowski i Łukasz Twarkowski
obsada: Piotr Skiba, Halina Rasiakówna, Wojciech Ziemiański, Marta Zięba, Jan Frycz, Ewa Skibińska, Bożena Baranowska, Andrzej Szeremeta, Adam Szczyszczaj, Michał Opaliński, Marcin Pempuś, Anna Ilczuk, Krzesisława Dubielówna

Z Witoldem Gombrowiczem mam ciężkie stosunki. Jakoś nie darzymy się wzajemną sympatią. Ja nie rozumiem jego, a on mnie. I tak już od dobrych kilku lat. Jego twórczość ograniczyłam do podstawy z kanonu lektur szkolnych, bo więcej nie jestem w stanie przeczytać. Zdarzyło mi się sięgnąć też do innych książek, ale zazwyczaj szybko się to kończyło. Dwie strony Kosmosu, parę stron dzienników i tyleż samo stron Pornografii i na tym koniec, bo przy dalszej lekturze przestaje rozumieć, co czytam. Zdecydowanie nie jest on moim pisarskim faworytem. Przyszło jednak i mnie dorosnąć do etapu, w którym poznanie Gombro stało się przymusem nie do przeskoczenia. Więc zapoznałam się z Kronosem (bez bicia przyznaje, że nie z całością) i zdecydowana , stanowczym krokiem wybrałam do krakowskiej opery na spektakl pod tym samym tytułem w reżyserii Krzysztofa Garbaczewskiego. Przedstawienie najintymniejszych wspomnień z życia pisarza to niełatwa sztuka, to majstersztyk, który wymaga wyjścia na sam szczyt góry lodowej i pozostania na nim przez jakiś czas. Może właśnie, dlatego reżyser wycofuje się z takiej konwencji i zamiast o Gombrowiczu opowiada o swoich aktorach, którzy w obszernych monologach dotykają intymnych tematów. Obnażając wstydliwe i głęboko ukryte sekrety. Sylwia Boroń opowiada o miłosnych podbojach i przypadkowym seksie. Adam Cywka o ciągłych zmianach partnerek i niemocy ustatkowania się. Natomiast Adam Szczyszczaj dzieli się z widzami problemem seksoholizmu i kontaktami telefonicznymi zaczynającymi się od słowa „seks”.

Podejście Garbaczewskiego do lektury Kronosa jest dość innowacyjne. Reżyser przenosi (przynajmniej stara się przenieść) wspomnienia przeszłe do dalekiej przyszłości, umieszczając je wśród medialnych zawirowań i scenografii błyszczącej srebrnymi stożkami. Wszystko to podano w języku Gombrowicza. Opornym do przyswojenia. Wymagającym ciągłego skupienia. Niezrozumiałym przy pierwszym spotkaniu. Należałoby przynajmniej trzykrotnie obejrzeć spektakl, aby wyciągnąć wnioski z wypowiedzianych słów czy koncepcji reżysera. Zbulwersowani widzowie po blisko czterdziestu minutach opuszczali spektakl, zatrzaskując za sobą drzwi (niektórzy robili to naprawdę głośno). Oburzano się na konwencję i na to, że na scenie zamiast aktorów jest tylko duży ekran pokazujący, co bohaterowie sztuki robią ukryci gdzieś na „tyłach sceny”. Garbaczewski jakby doskonale wiedział, jaka będzie reakcja publiczności na jego spektakl, bo przygotował dla niej małą niespodziankę. Pokazanie nagrania jednego z aktorów, który bezpośrednio mówi: Co to, kurwa, jest?! Ja się pod tym podpisywał nie będę, żeby się potem musieć ludziom tłumaczyć! – było spostrzeżeniem trafnym, a ludzie słysząc to - po raz pierwszy - głośno się zaśmiali. A potem zwyczajnie wyszli bijąc aktorom na odchodne ledwo słyszalne brawa.

Ja wychodząc z Kronosa byłam równie zbulwersowana jak reszta wspomniana wyżej. Mówiłam o spektaklu w samych czarnych barwach i mojej złości nie było granic. Kiedy ochłonęłam już z emocji popatrzyłam na to zupełnie inaczej. Jestem nawet w stanie stwierdzić, że to co zobaczyłam najgorsze nie było. Przecież to Gombrowicz, więc czego można było się spodziewać? Na pewno nie słodkiej opowiastki rodem z kiepskiego romansu. To przecież ten pisarz, który od pokoleń wzbudza kontrowersje. Każdy z nas ma jego własną wizję, albo się go kocha, albo nienawidzi – uczuć pomiędzy nie ma. Na mnie od zawsze działał negatywnie, a spektakl tylko utwierdził mnie w tym przekonaniu. Na miłośników Gombro zadziałał wręcz odwrotnie. W końcu, to przecież Kronos najbardziej mętne wspomnienia pisarza, najbardziej intymne i najbardziej kontrowersyjne, więc jakich innych wrażeń oczekiwać od spektaklu jak nie tych samych?

*Spektakl prezentowany podczas 7. Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego Boska Komedia


Kronos
teatr: Teatr Polski we Wrocławiu
autor: Witold Gombrowicz
adaptacja: Krzysztof Garbaczewski
reżyseria: Krzysztof Garbaczewski
scenografia: Aleksandra Wasilkowska
kostiumy: Svenja Gassen
muzyka: Julia Marcell
światło i odbicia: Jacqueline Sobiszewski
wideo: Robert Mleczko
obsada: Sylwia Boroń, Agnieszka Kwietniewska, Halina Rasiakówna, Ewa Skibińska, Janka Woźnicka, Marta Zięba, Adam Cywka. Andrzej Kłak, Cezary Łukaszewicz, Marcin Pempuś, Paweł Smagała, Wojciech Ziemiański